Stel je bent religieus getrouwd en je wilt scheiden, maar dat lukt niet. Dit probleem doet zich steeds vaker voor binnen religieuze gemeenschappen (joods, moslim en christelijk), in het bijzonder onder migranten. Dinsdag 28 juni vond bij Atria de eerste expertmeeting plaats rond dit thema. Vandaag verschijnt de factsheet Wel gescheiden, niet gescheiden? Huwelijkse gevangenschap in Nederland

Het verbreken van een (huwelijks-)relatie is vaak een ingewikkeld, emotioneel en soms pijnlijk proces. Vooral bij een religieus huwelijk kunnen vrouwen door scheve machtsverhoudingen op extra obstakels stuiten als zij willen scheiden:

• vrouwen hebben minder echtscheidingsmogelijkheden, bijvoorbeeld omdat de religieuze of nationale wetgeving dit zo bepaalt
• vrouwen zijn soms helemaal afhankelijk van de medewerking van hun (ex-)partner
• in veel religieuze gemeenschappen heerst een taboe op scheiding of schrikt de slechte status van ‘gescheiden vrouw’ vrouwen af om een echtscheidingsprocedure te starten
• de financiële gevolgen van een echtscheiding zijn voor veel vrouwen hoog: soms moeten zij in ruil voor een scheiding de gemaakte kosten op zich nemen of financiële rechten opgeven (bruidsgave, recht op alimentatie, bezittingen)

Complexiteit huwelijkse gevangenschap

Situaties van huwelijkse gevangenschap zijn divers en soms complex, vooral als oorzaken en/of gevolgen in het buitenland liggen. Soms is zelfs onduidelijk waar en hoe het huwelijk ontbonden kan worden, bijvoorbeeld als de (religieuze) autoriteit ontbreekt.
Vaak speelt een combinatie van factoren een rol. Zo durven vrouwen die slachtoffer zijn (geweest) van partnergeweld niet altijd een religieuze scheiding aan te vragen, omdat zij bang zijn dat de situatie escaleert of dat dit leidt tot eerwraak. Daarnaast kan er aanleiding zijn voor ruzie over gezag over de kinderen of dreigende kinderontvoering. Andere obstakels zijn bijvoorbeeld een problematische relatie met het land van herkomst (vluchtelingen), of beperkte financiële middelen en weinig connecties in het buitenland om de echtscheiding te kunnen regelen. In veel gevallen werkt de (ex-)partner niet mee en treitert en/of chanteert hij zijn (ex-)vrouw; gekrenkte trots speelt hierbij regelmatig een rol.

Religie en wetgeving

Binnen sommige religies wordt een scheiding niet erkend, zoals bij de katholieke kerk die alleen de mogelijkheid kent tot het nietig verklaren van een huwelijk; dit is vaak een lange en soms kostbare en emotionele procedure.
Daarnaast kan wetgeving in het land van herkomst de ontbinding van het huwelijk in de weg staan, of voor ongewenste consequenties zorgen. In sommige religies is voor een echtscheiding de medewerking van de man nodig. En als een vrouw naar burgerlijk recht gescheiden is, kan de religieuze gemeenschap in Nederland of in het land van herkomst haar toch blijven zien als getrouwd, wat haar beperkt in haar mogelijkheden. Ze kan bijvoorbeeld niet ter communie gaan of  geen nieuwe relatie aangaan, omdat zij dan overspel zou plegen. In bepaalde landen kunnen vrouwen de voogdij over de kinderen verliezen bij een scheiding, vooral als zij besluiten te hertrouwen.

Het bestrijden van huwelijkse gevangenschap is een belangrijke emancipatiekwestie die vraagt om structurele oplossingen. Op de expertmeeting zijn onder andere als aanknopingspunten genoemd:

• benut het veranderingspotentieel binnen de gemeenschap zelf, ondersteund door de overheid
• benoem het probleem als mensenrechtenprobleem en neem het Verdrag van Istanbul vervolgens als uitgangspunt, waardoor de overheid verplicht wordt om maatregelen te treffen
• verspreid de kennis over huwelijkse gevangenschap zo breed mogelijk in de samenleving, waardoor onder andere  experts, religieuze autoriteiten, migrantengemeenschappen en andere betrokkenen een helder beeld over de problematiek ontstaat en meer bewustwording

De factsheet en de expertmeeting maken deel uit van het meerjarig multidisciplinair onderzoeksproject ‘Huwelijkse gevangenschap: bruggen bouwen tussen religie en wetgeving’ van de Universiteit Maastricht. De maatschappelijke partners van het project zijn: Vluchtelingen-Organisaties Nederland, stichting Landelijke Werkgroep Mudawwanah, stichting Proefprocessenfonds Clara Wichmann en Atria. De Universiteit Maastricht ontvangt voor dit project een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

De factsheet is opgesteld op basis van literatuurstudie en empirisch onderzoek naar situaties, oorzaken, gevolgen en oplossingen van huwelijkse gevangenschap in Nederland. Hiervoor zijn 51 interviews afgenomen en hebben vier discussiebijeenkomsten plaatsgevonden.

In het vervolgonderzoek wordt ingezet op het vinden van middelen in het Nederlandse nationale recht en het internationale recht (mensenrechten) die geschikt zijn om dergelijke situaties te voorkomen en te beëindigen.