Olga Havlová
‘Achter elke succesvolle man staat een sterke vrouw’: Het gezegde gaat zeker op voor Olga Havlová (1933-1996), de vrouw van de Tsjechische dissident en latere president Václav Havel. In het publieke leven werd ze overschaduwd door haar man. Toch was ze één van de drijvende krachten achter de Tsjechische dissidentenbeweging en nam ze tijdens de vier jaar durende gevangenschap van Václav Havel op natuurlijke wijze de rol en taken van de president in wording op zich. De documentaire ‘Olga’ schetst een indrukwekkend portret van deze vrouw die gewoon ‘Olga’ wilde zijn, maar ook wel als ‘Big Olga’ bekend stond. Een film waarin Olga Havlová de onvergetelijke held is, en Václav Havel ‘de man van’.
Karakterschets en tijdsbeeld
Op maandag 17 november werd de documentaire bij Atria vertoond. Het is dit jaar 25 jaar geleden dat het communisme in midden- en Oost-Europa ten val kwam, en op deze dag wordt in Tsjechië de vrijheid en democratie gevierd. Het is in dit kader dat het Tsjechisch Centrum de documentaire bij Atria onder de aandacht bracht. De film, geregisseerd door Miroslav Janek, is door hetzelfde gezelschap gemaakt als de documentaire Citizen Havel, die in Nederland veel succes oogde. Op de website over de film ‘Olga’ laten de makers weten dat ze geen nieuwe feiten of verrassende waarheden aan het licht wilden brengen. “Het is een poging haar persoonlijkheid te reconstrueren aan de hand van haar instellingen in het leven, en een beeld te schetsen van de tijd waarin ze leefde.”
Veel lol in een grimmige context
Hier is de documentaire goed in geslaagd. Er wordt in beeld gebracht hoe Olga als gastvrouw en trouwe vriendin de spil vormde van een bont gezelschap van intellectuelen en creatievelingen die tot een subversieve dissidentenbeweging zou uitgroeien. Prachtige beelden zijn er te zien van deze tijd, becommentarieerd met voice-overs van verschillende betrokkenen. In een tot bibliotheek omgebouwde kelder, bekend als ‘The Tomb’, werd pulp-literatuur verzameld, theater gemaakt, gemusiceerd, gediscussieerd en vooral veel lol gemaakt. Verhalen over politieverhoren werden “de grappigste verhalen die er waren” en het voeren van urenlange intellectuele gesprekken was “een vorm van ontspanning, voor zover dat bestond”. Met humor en absurdisme werd niet alleen gerelativeerd, maar ook weerstand geboden aan de beklemmende politieke situatie: “We vermaakten ons, dat was waar de politie zich het kwaadst over maakte.” De geschiedenis van de Fluwelen Revolutie of de burgerrechtenbeweging Charta 77 komt slechts terloops aan bod. Wel wordt de grimmige context waarin het bewogen leven van Havel en Havlová zich afspeelt benadrukt met voorgelezen passages uit veiligheidsdienst-dossiers.
Natuurlijk gezag
Olga wordt geschetst als een vrouw die met een natuurlijk gezag respect afdwong. Iemand die net zo streng was als scherpzinnig, nooit een blad voor de mond nam, maar ook precies de juiste gebaren op het juiste moment kon maken. Ze zou een hekel hebben gehad aan pompeuze rituelen, autoriteit en formaliteit. Vrienden en bekenden benadrukken dat ze weigerde haar persoonlijkheid te laten beïnvloeden door de roem die met het presidentschap van haar man gepaard ging. Haar lievelingsbezigheid was en bleef het maken van lange wandelingen en paddenstoelen zoeken in het bos. En als Havel tegen het einde van de film wenst dat zij beiden in goede gezondheid oud mogen worden, zegt Olga een bescheidener wens te hebben: oude nummers van Pink Floyd weer eens te horen.
Geen cliché
Toch ontwijkt de film een clichématig beeld van een vrouw die met een nuchtere gewoonheid het stabiele anker is voor een machtige man. Treffend is Olga’s overtuiging met betrekking tot haar relatie met Havel: “You should neither be domineering nor servile”. Bovendien liet Olga zich niet door macht afschrikken, maar vulde ze dit in met oprecht engagement. Als presidentsvrouw bezoekt ze een oude vriend, die inmiddels ook de officiële ranken heeft bereikt. Hij vraagt Olga of zij de ongemakkelijke gewaarwording deelt dat: “we lump everything together, in some kind of organizational activity, prone to be misused by the government”. Met zichtbare weerstand op deze vraag in te gaan antwoordt zij na aarzeling alsnog: “We can’t give in to defeat. Untill the last moment we have to fight for trying to live right.”
(Citaten in dit artikel zijn ontleend aan ondertitels, of betreffen vrije vertalingen.)
Noortje Willems is medewerker publieksdiensten bij Atria
Een greep uit de Atria-collectie:
Verbotene Bürger. Die Frauen der Charta 77 (Eva Kanturková, 1982)
Douze femmes à Prague (Eva Kanturková, 1981)
Women and Politics in the USSR: consciousness raising and Soviet Women’s Groups (Genia K. Browning)
Women of Prague: ethnic diversity and social change from the eighteenth century to the present (Wilma A. Iggers, 1995)
