Deze lente won de biografie van Elisabeth Leijnse, Cécile en Elsa, strijdbare freules, de Erik Hazelhoff Biografieprijs. Een terechte winnaar: het boek is een pageturner en schetst een indringend beeld van de levens van de twee aristocratische zussen die op hun eigen manier bijdragen aan de maatschappelijke veranderingen eind 19e en begin 20e eeuw.

Viriele karakters

Cécile en Elsa groeien op in de tweede helft van de 19^de eeuw in het progressieve aristocratische en protestantse gezin van het echtpaar De Jong – Van Beek en Donk. Vader De Jong – Van Beek en Donk is jurist, maar ook columnist die schrijft over ‘de sociale kwestie’. De kinderen worden opgevoed in de geest van Friedrich Fröbel, met nadruk op individuele ontplooiing. Pas als de boventandjes door zijn mag er met onderwijs gestart worden. De Zwitserse kinderjuf zorgt ervoor dat de intellectuele en artistieke educatie volgens een strak schema ter hand wordt genomen. Zo ging dat toen in de aristocratische families.

De twee zussen zijn in grote mate gevormd door hun idealistische en aristocratische achtergrond waarin morele zelfontwikkeling centraal staat. Vader speelt hierin een belangrijke rol. “Vader constateerde met plezier dat zijn dochters wezens waren met vele ‘ viriele’ karakters, die hij vrouwelijk noemde, terwijl hijzelf en zijn zoon juist meer feminiene eigenschappen hadden.”

Strijdbare freules

In hun jonge jaren trekken de twee zussen als zielsverwanten met elkaar op. Zo starten ze een ‘Bond ter bestrijding eener Gruwelmode’, die strijdt tegen gebruik van vogelveren in de mode. Jaren later zal hieruit de Vogelbescherming ontstaan. De karakters van Cécile en Elsa zijn echter zeer verschillend en hun levens ontwikkelen zich ook dusdanig. Cecile, de oudste, zal altijd haar eigen weg volgen. Op jonge leeftijd trouwt ze met Haagse miljonair Adriaan Goekoop. Dit blijkt een ongelukkig huwelijk. Het huwelijk geeft haar echter wel de financiële vrijheid, ook na haar scheiding, waar ze haar hele verdere leven de vruchten van zal plukken. Cécile maakt een opmerkelijke ontwikkeling door: van intellectueel vrijdenker, overtuigd protestant, schrijfster van de eerste feministische roman Hilda van Suylenburg envoorzitter van de grote conferentie voor vrouwenarbeid, ontwikkelt zij zich in de tweede helft van haar leven tot rechts-reactionair katholiek aanhangster van de Academie Française en zelfs sympathisant van het regiem Pétain en antisemiet.

Elsa, de meer bedeesde en volgzame zus, ontwikkelt zich van ‘de vrouw van’ de bekende componist Fons Diepenbrock tot iemand die haar lot geheel in eigen handen neemt. Inclusief minnaar: de twintig jaar jongere componist Matthijs Vermeulen, die na Diepenbrocks dood in 1921 zelf een van de voornaamste componisten van Nederland wordt. In Amsterdam vestigt Elsa de eerste privépraktijk voor logopedie.

De relatie tussen beide zussen is fascinerend. Cécile, de oudste, met een overheersend karakter, eist een zeer bepalende rol op in het leven van haar zus Elsa. Pas als Elsa zich af gaat zetten tegen haar zus en haar eigen rol opeist wordt ze interessant en ook gelukkiger.

Reis door de 19e en 20e eeuw

Leijnse maakte bij haar langdurige studie naar de levens van de twee zussen gebruik van de enorme hoeveelheid dagboeken en brieven die de hoofdpersonen in die tijd schreven. Alles werd tot in de intiemste details vastgelegd: de freules waren zich zeer bewust van het feit dat ze geschiedenis schreven. Leijnse slaagt er hierdoor in om het gevoelsleven van de twee zussen heel gedetailleerd en waarheidsgetrouw weer te geven.

De reden waarom ik zo heb genoten van dit boek is dat het leest als een reis door de turbulente 19e en 20e eeuw. Van elke tijdsperiode wordt een prachtig beeld geschetst: de morfineverslaving onder de gegoede burgerij in de 19e eeuw, de ambities van de aristocratie om het volk te verheffen, de botsingen tussen deze idealistische aristocratie met de socialisten en later tussen de feministen en socialisten, het benauwde Haagse aristocratische leven van de tijd van Couperus en Multatuli, de levens van de Franse kunstenaars en intellectuelen in de tijd van Rodin, de opmaat naar de Tweede Wereldoorlog, waarin nationalistische tendensen zo’n stempel drukten op politiek en samenleving. Het boek geeft zo een heel kleurrijk beeld van leven en denken van de aristocratische culturele elite eind 19e, eerste helft 20e eeuw.

Kortom, heb je nog geen mooi boek in je reiskoffer voor deze zomer, dan is Cécile en Elsa zeker een aanrader.

Strijdbare freules. Een biografie
Elisabeth Leijnse
Uitgeverij De Geus
ISBN 9789044534825
Verschenen in november 2015

Juul Muller, senior adviseur marketing en communicatie (tot maart 2020)