Het ‘F-stuk’: Djoeke Veeninga
Atria’s collectie barst van de boeken en unieke parels uit de vrouwenbeweging: Van ‘Baas-In-Eigen-Buik’-buttons, vrouwenkiesrechtvaandels uit de ‘eerste feministische golf’, tot het archief van Stichting Kenau, de organisatie die in de jaren ‘90 een cursus zelfverdediging voor zwarte vrouwen ontwikkelde. Journaliste, auteur en programmamaker Djoeke Veeninga is geen onbekende bij Atria. Voor het feministische radioprogramma Hoor Haar van de VARA in de jaren ’80 maakte zij regelmatig gebruik van Atria’s archief. Nu werkt zij samen met regisseur en cameravrouw Marlou van den Berge voor de NTR aan een vijfdelige serie over de reis van Aletta Jacobs. Aletta maakte in 1911 een wereldreis van ruim een jaar om ook buiten Europa de strijd om het vrouwenkiesrecht te stimuleren en op de hoogte te raken van de situatie van de vrouw. Het archief van Nederlands meest bekende en prominente feministe is onlangs erkend als UNESCO-erfgoed en in UNESCO Memory of the World opgenomen.
Voor het F-stuk kiest Djoeke Veeninga het Amerikaanse artikel Keeping the Stork in its Place en de brieven die Aletta Jacobs naar aanleiding van het artikel ontving. In het artikel uit 1920 wordt beschreven hoe Aletta Jacobs als dokter vrouwen adviseerde over geboortebeperking: revolutionair voor begin 20e eeuw.
Aletta’s archief bij Atria is enorm. Wat maken deze archiefstukken voor u zo bijzonder?
Nu Marlou van den Berge en ik bezig zijn met een televisieserie over Aletta’s wereldreis kijken we naar veel verschillende onderwerpen. Ik raakte met name geïnteresseerd in het onderwerp geboortebeperking: hoe heeft zij daarvoor gepleit en hoe speelde dat door in haar leven? Dat is ook een van de onderwerpen waar wij in de serie naar op zoek gaan. Dit artikel verscheen in een Amerikaans vrouwenblad in 1920 en beschrijft Nederland als een soort sprookje: ergens in een ver, klein land, waar ze niet eens eigen grondstoffen of hulpbronnen hebben, zijn de mensen enorm blij en gelukkig omdat ze zo’n geweldige geboortepolitiek hebben. Elke baby die de ooievaar brengt is een gewenste baby, en dat allemaal dankzij dokter Aletta Jacobs.
Dat is natuurlijk wat overdreven, maar de situatie met betrekking tot geboortepolitiek was in Amerika in die tijd een stuk grimmiger dan hier. Daar mocht er niet eens voorlichting worden gegeven over geboortebeperking, er was een wet die dat verbood. Aletta Jacobs kreeg op haar spreekuur als huisarts in Amsterdam veel arme vrouwen over de vloer en zag dat die ontzettend veel problemen ondervonden van de lichamelijke klachten van de vele zwangerschappen die ze moesten ondergaan. Als dokter vond ze dat het niet goed was voor de volksgezondheid als vrouwen steeds zo veel kinderen moesten krijgen. Ze vond dat het goed zou zijn die vrouwen een middel te verschaffen om die zwangerschappen te beperken. Het artikel in het Amerikaanse vrouwenblad werd zo ingezet om de politieke discussie in de VS erover een zetje te geven. Amerikaanse vrouwen hadden hier ook behoefte aan.
Veel mensen kennen Aletta Jacobs vooral van de kiesrechtstrijd. Hoe zette zij zich in voor geboortebeperking?
Aletta Jacobs zag de medische en sociale gevolgen van al die zwangerschappen. De armoede, de manier waarop het vrouwen belette maatschappelijk mee te doen. Het pessarium [eerste voorbehoedsmiddel, red.] kwam oorspronkelijk uit Duitsland. Aletta was de eerste in Nederland die het introduceerde bij haar patiënten. Dat was echt pionierswerk, dat bestond in die tijd nog niet. Ze heeft het toen op een aantal patiënten uitgeprobeerd en zag dat het geen schadelijke gevolgen had. Toen is ze het officieel gaan voorschrijven.
Dus wat er in de jaren ’70 met de anticonceptiepil gebeurde onder het mom van seksuele vrijheid, gebeurde in de jaren ’20 al met het pessarium?
Nee, dat is toch anders. Aletta Jacobs zag de strijd voor geboortebeperking niet als feministisch actiepunt, in elk geval niet openlijk. Haar feministische agenda was: vrouwen moeten politieke rechten krijgen, vrij worden in het volgen van onderwijs en vrouwen moeten zichzelf maatschappelijk kunnen ontplooien. Voor die ontplooiing hadden ze natuurlijk wel nodig dat ze niet eeuwig zwanger aan huis gekluisterd zaten. De medische en sociale gevaren noemde ze als argument om voor geboortebeperking te pleiten. Wat ze wel deed – ook erg progressief – is benoemen dat vrouwen lust mogen hebben. Ze heeft ook een boek geschreven over het vrouwelijk lichaam [in het bezit van Atria, red.], waarin ze expliciet zegt waar de clitoris zich bevindt, en dat daar het lustgevoel bij de vrouw zit. Dat was fantastisch, dat ze dat al erkende. Ze vond dat vrouwen ook lustgevoelens mochten hebben zonder meteen zwanger te worden.
Wat stond er in al die brieven die ze naar aanleiding van het artikel kreeg?
Dat is dus het schrijnende: het zijn enorme hartenkreten. Deze bijvoorbeeld, van Mrs. Fleetwood Millar. Die zegt dat ze drie kinderen heeft, twee miskramen heeft gehad en twee keer bloedvergiftiging. Nu is haar man ernstig ziek, en moet zij drie kinderen onderhouden met naaiwerk, het enige wat zij kan. Ze zegt dat ze zo bang is om meer kinderen te krijgen, en of Aletta Jacobs haar alsjeblieft kan vertellen wat zij de vrouwen in Nederland vertelt. Een heel wanhopig verhaal. Deze vrouw ook, die heeft négen kinderen! En elke keer als ze zwanger is, schrijft ze, is ze zo ziek dat ze alleen maar kruipend de trap op kan en zich weer naar beneden moet laten glijden. Je voelt de wanhoop van die Amerikaanse vrouwen, die dan naar een totaal onbekende dokter aan de andere kant van de wereld hun in hanenpoten geschreven kreet om hulp sturen. In een envelop waarop alleen maar staat: Dr Aletta Jacobs, Amsterdam, The Netherlands. En toch komen al die brieven bij haar aan, zo beroemd was ze. Helaas is onbekend of ze die vrouwen heeft kunnen helpen.
Interview door Emma Termeer, medewerker Communicatie en PR
