Dinsdag werd bekend dat auteur en feminist Ursula K. Le Guin op 88-jarige leeftijd is overleden. Dat Le Guin haar strepen heeft verdiend in het science-fiction en fantasy genre doet niets af aan de activistische, feministische en geëngageerde waarde van haar werk. Met boeken als The Left Hand Of Darkness (1969) en The Dispossessed (1974) doorbreekt ze de eenzijdige opvatting dat sciencefiction puur voor techniekminnende jongens is. Als eerste vrouw wint ze met beide boeken zowel de toonaangevende Nebula Awards als de Hugo Awards.

Sinds de jaren zeventig is ze ook in Nederland populair. The Dispossessed (De Ontheemde) wordt als hoogtepunt van de sciencefictionliteratuur gezien. Ze wordt geroemd om haar ”virtuoos poëtisch taalgebruik, dat door mannelijke en vrouwelijke lezers wordt gewaardeerd’. Sommigen plaatsen haar zelfs boven de grootmeester Isaac Asimov. Dat is wat mij betreft terecht. Haar unieke boeken hebben de sciencefictionliteratuur een bijzonder progressieve draai gegeven.

Uit de duisternis

‘I am really sick of being referred to as ‘the legendary’ verklaart Le Guin tijdens een interview met The New Yorker in 2016. Plaats Le Guin ook niet een hokje: ‘I don’t want to be reduced to being ‘the sci-fi writer.’ People are always trying to push me off the literary scene, and to hell with it.’

Le Guin stelt in 1976 dat science fiction niet over de toekomstvoorspelling gaat, maar dat het genre zich vooral leent voor gedachte-experimenten. Een verruimde blik van het heden. Ze neemt naar eigen zeggen een aspect uit de ‘psychologische realiteit’ en gaat als ambachtelijk auteur te werk door een kleed van leugens te weven. Hier en daar zullen haar woorden minder gelogen zijn, maar het geheel is een leugen. Vervolgens is de lezer aan zet. Volgens Le Guin is lezen een dualistische activiteit. De lezer van een boek weet heel goed dat een (fictie)schrijver liegt, maar om een boek te kunnen lezen, het verhaal op te nemen, is het noodzakelijk ieder woord te geloven. Le Guin: ‘Distrust everything I say. I am telling the truth’ en ‘While we read a novel we are insane – bonkers. […] Sanity returns (in most cases) when the book is closed.’ Uiteindelijk is de lezer door een goed boek een beetje veranderd. Vergelijk het met het zien van een nieuw gezicht of het oversteken van een tot nog toe onbekende straat. Het doel is niet om te vertellen waar de straat naartoe leidt, om de toekomst te voorspellen – dat is voor profeten – maar om de lezer een ander soort straat te laten zien, bijvoorbeeld een rood geasfalteerd fietspad in plaats van een zwart geasfalteerde autoweg.

Zowel de mannelijke als de vrouwelijke lezer wordt gedwongen na te denken over de voor- en nadelen van de andere sekse

Het idee van een alternatieve zienswijze is in The Left Hand of Darkness belangrijk. Hierin wordt een mannelijke afgezant van de planeet Terra op de planeet Gethen geplaatst, waar de bevolking ‘ambiseksueel’ is. Ze hebben geen geslacht tot de maandelijkse periode van ‘kemmer’ aanbreekt. Gethianen in ‘kemmer’ worden vruchtbaar en ontwikkelingen mannelijke of vrouwelijke geslachtsorganen. Wat de Gethiaan precies wordt, geslachtsrijpe man of vrouw, is altijd de vraag. Hierdoor wordt zowel de mannelijke als de vrouwelijke lezer gedwongen na te denken over de voor- en nadelen van de andere sekse, overeenkomsten tussen de seksen en hoe een maatschappij zich verhoudt tot gender. Het wordt vooral duidelijk dat onze maatschappij een sterk accent legt op verschillen in sekse/gender. Het is moeilijk voor te stellen om na het lezen van dit boek niet een beetje, of zelfs aanzienlijk, veranderd te zijn in de perceptie van sekse en de (patriarchale) maatschappij waarin we leven.

Naar het licht

The Left Hand of Darkness is eind jaren zestig meteen een wereldwijd succes, maar krijgt kritiek uit feministische hoek. Het boek heeft een mannelijke protagonist en Le Guin gebruikt de hij-vorm bij de ambiseksuele karakters, die slechts in typisch mannelijke rollen voorkomen. Wat dat betreft past het boek in de klassieke sciencefictionliteratuur, waarin stoere mannen werelden ontdekken en vrouwen amper een rol spelen. Le Guin’s aanvankelijke boosheid slaat om in begrip. Ze bekent onbewust een onevenredig grote rol toe te kennen aan mannen in haar werk. Vanaf 1974 noemt ze zichzelf feminist.

Dat heeft consequenties. Terwijl Le Guin zich verdiept in feministische theorie gaat haar productie achteruit. Ze worstelt met het feit dat de harde kern van feministen in de jaren zeventig Le Guin als witte heteroseksuele vrouw niet serieus neemt. Maar aan het begin van de jaren tachtig breekt een nieuwe, experimentele periode aan. Le Guin schrijft essays over het vrouwelijk schrijverschap en verdiept zich in taal. Ze pleit voor een native tongue, waarin de mother tongue, de taal van het huishouden, gericht op conversatie en de father tongue, autoritaire taal gericht op didactiek, samensmelten. Dit komt naar voren in haar korte verhaal She Unnames Them, waarin ze Genesis herschrijft. De namen die Adam en God voor de dieren en mensen hebben verzonnen maakt Eva plotsklaps ongedaan, waarna ze wegglipt uit het Paradijs op zoek naar een nieuwe taal tussen de naamloze dieren.

Ze kiest voor inclusiviteit – karakters zijn vrouw, zwart en/of homoseksueel.

Uiteindelijk kiest Le Guin een soortgelijk pad. Na haar experimentele periode, waarin ze ook met de narratieve structuren speelt, keert ze als feminist terug naar de sciencefiction en fantasy. Binnen de contouren van het genre weet ze te vernieuwen. Ze kiest voor inclusiviteit – karakters zijn vrouw, zwart en/of homoseksueel. Ook schrijft ze meer over seks en biedt de lezer meerdere point of views; diverse perspectieven van protagonisten. Daarmee voldoet ze aan de voorwaarden van een postfeminist.

Het zou een voorbode blijken van de huidige ontwikkeling in het fantastische genre, waar diversiteit de laatste jaren aan terrein wint. De afgelopen twee jaar ging de Hugo-award naar Nora K. Jemisin, een zwarte vrouw. Ook de populariteit van het verfilmde ‘gedachte-experiment’ van Margaret Atwood The Handmaid’s Tale is zo’n voorbeeld, één die akelig dicht aan de realiteit raakt. De stem van Le Guin klinkt in deze ontwikkeling door. Een stem die volgens Margaret Atwood nu meer dan ooit gehoord moet worden:

‘We can’t call Ursula K. Le Guin back from the land of the unchanging stars, but happily she left us her multifaceted work, her hard-earned wisdom and her fundamental optimism. Her sane, smart, crafty and lyrical voice is more necessary now than ever.

For it, and for her, we should be thankful.’

Meer weten over Ursula K. LeGuin? Haar werk en publicaties over haar werk zijn te vinden in de Atria-bibliotheek.

Timo van Barneveld (1987) is historicus en auteur. Hij is gespecialiseerd in persoonlijke geschiedenis en was co-auteur van het non-fictie boek Meisje zoekt meisje (De Geus, 2017). Als gastblogger schrijft hij artikelen voor Atria.