Morisot the movie: een klein podium voor de vrouwelijke Impressionist
Gastblogger Joke de Wolf bekeek ‘Morisot’ de nieuwe documentaire van Klaas Bense. Een portret over de vergeten kunstenaar Berthe Morisot, die als enige vrouw een van de weinige grondleggers van het impressionisme was.
Het levensverhaal van Morisot klinkt als een Hollywoodfilm
Documentairemaker Klaas Bense kocht drie jaar geleden online een schilderij met daarop een portret van een vrouw. Donker, slordig zittend haar, eenvoudige kleding en een indringende blik. Eenmaal in huis ontdekte Bense een naam op de achterkant van het schilderij, en een datum: ‘Berthe Morisot, 1871’. Hij kende die naam: Morisot had model gestaan voor Edouard Manet, de pater familias van de Impressionisten, eind negentiende eeuw in Parijs. Ook wist hij dat haar naam tussen vijf mannennamen stond als organisatoren van de eerste tentoonstelling van die Impressionisten, in 1874. Wie was Berthe Morisot verder? En hoe kwam het dat hij zo weinig van haar wist?
Het antwoord op die vragen zoekt Bense in zijn documentaire ‘Morisot: Moed, Storm en Liefde‘. Met zijn schilderij bezoekt hij in Frankrijk plaatsen waar Berthe Morisot heeft gewoond en gewerkt, Morisot-kenners en liefhebbers vertellen over de kunstenaar. Hun verhaal wordt afgewisseld met voorgelezen fragmenten uit haar dagboek. Een formule die de filmmaker al eerder gebruikte in 2008 in zijn film Diary of a Times Square Thief.
Meer dan muze van Manet
Het levensverhaal van Morisot klinkt als een Hollywoodfilm, en werd onlangs nog verfilmd. Berthe werd geboren in 1841, groeide op in een rijke familie en besloot samen met haar zus Edma kunstenaar te worden. Een onverwachte keuze voor meisjes uit hun stand. Vrouwen werden niet geacht te werken, en al helemaal niet de ambitie te hebben een leven te leiden dat niet om echtgenoot en kinderschare draaide. Edma geeft haar droom op en trouwt jong, Berthe zet door. Veel steun krijgt ze van een collega-kunstenaar, de negen jaar oudere Edouard Manet. Ze wordt zijn model, vertelt hem haar twijfels over de rest van haar leven, en zo trouwt ze op voorstel van Édouard met Eugène Manet, diens broer.
Drie jaar lang lag ze drie avonden per week in één houding, voor één schilderij
In de film maken we geleidelijk kennis met Berthe. Deels door middel van de verhalen van onder andere een invoelende biografe (‘er hangt een geur van boenwas om haar heen’) en zelfs een helderziende, deels aan de hand van hedendaagse gelijkenissen. Zoals het verhaal van Perienne Christian, een Engelse kunstenaar die poseerde voor schilder Lucian Freud (1922-2011). Drie jaar lang lag ze drie avonden per week in één houding, voor één schilderij. De vooroordelen over naaktmodellen zet ze resoluut overboord. Het werd veel meer dan een afbeelding van haar lichaam, het werd een psychologisch portret. ‘We werkten samen aan het schilderij’ vertelt ze.
Het lijkt alsof Bense zo vol is van zijn eigen Morisot-schilderij dat hij vergeet naar Morisots andere werk te kijken. Haar schilderijen flitsen voorbij. Het enige negentiende-eeuwse schilderij dat iets uitgebreider naar voren komt, is van Edouard Manet. En die bespreking verdient ook geen schoonheidsprijs. Kunstjournaliste Malika Bauwens komt met een reproductie aanlopen van het Déjeuner sur l’herbe, zoals ze zelf ook zegt één van zijn beroemdste schilderijen. Het veroorzaakte een schandaal omdat er een naakte vrouw bij twee modieus geklede heren in het gras zat, maar dat vertelt Bauwens niet, ze wijst alleen de broer van Manet aan, die een van de twee heren is. Bauwens rondt af: ‘Dit is een reproductie. Het origineel hangt in het Musée d’Orsay en is twee meter lang, dat konden we dus niet meenemen.’ Alsof er een kleuterklas tegenover haar zit.
Morisot als moderne kunstenaar
Kunsthistoricus Linda Nochlin keek wél naar Morisots kunst. In 1988 schreef ze bijvoorbeeld een essay over Morisots schilderij ‘Zoogster en Julie’ uit 1879. Julie was het dochtertje van Berthe en Eugène. Nochlin stelt vast dat je op het schilderij iets uitzonderlijks ziet voor die tijd: een werkende vrouw, de zoogster, vastgelegd door een andere vrouw aan het werk, de kunstenaar. ‘Beiden zijn bezig met een aangename bezigheid die tegelijkertijd productie is.’ Zowel de moedermelk als het schilderij zelf zijn handelswaar. Impressionistische schilderijen tonen dus lang niet altijd vrije tijd, zoals vaak wordt beweerd: vooral de vrouwelijke beroepen als serveerster, prostituee en wasvrouw zijn vaak te zien. Door zelf zo’n transactie als onderwerp te kiezen is Morisot een nog modernere kunstenaar dan haar mannelijke tijdgenoten.
Morisot is een nog modernere kunstenaar dan haar mannelijke tijdgenoten
Bense heeft Nochlin niet in zijn film opgenomen, hij trekt het verhaal liever breder dan enkel het verhaal van Morisot. In het allereerste shot van de film vertelt een jonge zwarte Franse vrouw dat ze Berthe Morisot bewondert, dat ze zich in haar herkent. ‘Ze deed waar ze van hield, en ze zette door.’ Deze vrouw heet Cayene en is een hiphop-zanger. Ze vertelt over hoe moeilijk het voor een vrouw is het in de door mannen gedomineerde hiphopwereld te maken. Wie is zij? Waarom heeft ze, zoals ze zelf terloops vertelt, zeven maanden in de gevangenis gezeten? Waarom zingt ze over Morisot, hoe kent ze haar?
In plaats van antwoorden te geven schakelt Bense naar andere hedendaagse vrouwen, vrouwen zonder tekst. Filmbeelden van een vrouw die een voetbal hooghoudt op de Champs Élysées. Meerdere jonge vrouwen die op een longboard door de stad trekken, behendig langs auto’s laverend. Ze verwonden zich, en ze delen selfies met schaafwonden én een grote glimlach op hun gezicht op sociale media. Wat wil Bense hiermee zeggen? Dat vrouwen ook aan ruige sporten doen? Dat ze daar ook wel eens gewond bij raken, en dan niet huilen maar heel stoer blijven lachen?
Het zijn ongemakkelijke fragmenten. Bense laat zien dat vrouwen vaak meer obstakels en vooroordelen tegenkomen in hun professionele en privéleven dan mannen, en dat dat ook in 2018 nog geldt. Geen nieuws voor ten minste de helft van de wereldbevolking. Nobel dat hij die boodschap met zijn publiek wil delen, helaas verdwijnt het minder bekende verhaal van Berthe Morisot daarmee naar de achtergrond. Veel andere vragen blijven onbeantwoord: wat gebeurt er met haar werk na haar dood? Hoe kan het dat de familie nog steeds de controle heeft over de dagboeken, zoals hij in een interview vertelde? En wanneer heeft Morisot haar eigen plek in de kunstgeschiedenis gekregen? Volgend jaar is er in het Musée d’Orsay in Parijs een grote tentoonstelling te zien van het werk van Berthe Morisot. Met hopelijk antwoord op al die vragen. En meteen ook de gelegenheid dat échte schilderij van Manet te bekijken.
Joke de Wolf is kunsthistorica en gastblogger voor Atria.
