Het kan raar lopen. Begin jaren negentig woedde in Joegoslavië, het land waar ik toen vaak voor langere tijd verbleef, de  oorlog. Zolang de omstandigheden het toelieten werkte ik er door aan mijn onderzoek naar de ‘overstap’ van vrouw naar man – vrouw die de mannenrol aanneemt. Op de westelijke Balkan waren in traditionele gemeenschappen nog resten te vinden van dit gebruik.

Bij het doornemen van de inheemse literatuur over dit onderwerp viel mij in een Servisch artikel uit 1961 de volgende voetnoot op:

De  Nederlandse Jovanka Markus, geboren op het eiland Java, nam in 1875 als delija devojka [krijgshaftige meid] deel aan de Herzegovijnse opstand in de eenheid van Mićo Ljubibratić. Zij droeg mannenkledij en wapens.

Kruising van Majoor Bosshardt en Mata Hari?

Deze korte passage deed me achter de oren krabben. Ik dacht veel bijzondere historische vrouwen uit Nederland te kennen, maar ineens diende zich een intrigerende grote onbekende aan. Terug in Nederland kostte het veel moeite om iets meer informatie te vinden over Jenny Merkus (Batavia 1839-Utrecht 1897), de ooit wereldberoemde dochter van een gouverneur-generaal. Ik hield haar in eerste instantie voor een vreemde kruising van Majoor Bosshardt en Mata Hari.

Van Koopstra-dossier naar Atria

In mijn zoektocht stuitte ik op ene meneer Koopstra uit Den Haag. Als afdelingshoofd onderzoek bij Buitenlandse Zaken kreeg hij begin jaren zestig een verzoek: Joegoslavische filmmakers zochten naar informatie over een mysterieuze ‘Johanna Markus’, die had meegevochten in de in 1875 uitgebroken anti-Turkse opstand van Herzegovina. Wat wilde het toeval: deze Jenny Merkus was de oudtante van Koopstra’s oma. Het was voor Koopstra het begin van bijna twee decennia speurwerk. Zijn artikelen en al het door hem verzamelde ongepubliceerde materiaal over Jenny werd begin jaren tachtig ondergebracht bij het Nationaal Archief. Later werd de waardevolle overgedragen aan een Amsterdamse instelling, die we tegenwoordig kennen als Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis.

Het Jenny Merkus-virus

In aanvulling van het onderzoek van Koopstra, ging ik zelf in Nederlandse en Servische bibliotheken na wat de pers over haar geschreven had. Al gauw kreeg ik in de gaten dat kranten uit 1876, het jaar dat Jenny streed aan de zijde van opstandige mannelijke Balkanezen, een ware goudmijn vormden. Toen het oorlogsgeweld in 1995 luwde in Joegoslavië, kon ik daar weer onderzoek verrichten naar het levensverhaal van Jenny Merkus. Ik gaf speciale aandacht aan de onstuimige Balkan-periode in haar leven, zeker ook vanwege beeldvorming van vrouwelijk heldendom rondom Jenny Merkus.

Na mijn bijdrage aan een korte tv-documentaire van Omroep Gelderland en een documentaire van de Servische televisie, was ik volledig besmet met het Jenny-virus. De verschijnselen van het virus werden alleen maar ernstiger. Bibliotheekmedewerkers sleepten karrenvrachten oude boeken en periodieken voor me aan.

Zoektocht in een gespleten stad

Voor meer informatie over de Jenny op de Balkan waren mijn  ogen gericht op het Archief van Herzegovina in Mostar. Daar bevond zich de schriftelijke nalatenschap van Mićo Ljubibratić,  de opstandelingenleider met wie Jenny gestreden had. Dit archief had in de recente burgeroorlog schade ondervonden en lag in een gespleten stad, met grote tegenstellingen tussen islamitische Bosniërs en Kroaten. Gelukkig bleek ongeveer de helft van Mićo’s dossier behouden te zijn gebleven, inclusief handgeschreven bewijzen van Jenny.

Het levensverhaal van Jenny in gevaar

Het was lang niet altijd evident dat mijn zoektocht naar Jenny Merkus ooit tot een afgerond boek zou leiden. Tegenslagen genoeg, bijvoorbeeld bij de archieven van Belgrado. Debet hieraan waren  zowel gebrekkige archivering als de verdenkingen die tegen mij als westerling bestonden. Of bijvoorbeeld het bombardement van een militair archief midden in Belgrado, waar net materiaal voor mij klaar lag. Bovendien raakte ik verstrikt in de almaar groeiende hoeveelheid materiaal, dat bovendien wel erg sterk gefocust was op de Balkan – slechts één van de plekken waar Jenny actief was geweest. Het levensverhaal van Jenny Merkus dreigde nooit te worden afgerond.

Mystica met kromzwaard

En toen, alsof Jenny zich weigerde neer te leggen bij het stranden van haar biografie, deed zich iets voor dat veel weg had van een deus  ex machina. Iemand met een nogal verschillende achtergrond kruiste ineens mijn pad. Een paar jaar eerder had geoloog Wim van den Bosch van Jennys bestaan vernomen. Ook Wim had hij zich gezet aan het verzamelen van materiaal. Zodra hij hoorde dat ik hiermee veel verder gekomen was, nam hij contact op. Een vruchtbare samenwerking begon. Na flinke gemeenschappelijke inspanningen is ons boek, ‘Mystica met kromzwaard. Het opzienbarende leven van Jenny Merkus (1839-1897)’ dan eindelijk verschenen. Wij hopen dat het de Nederlandse Jeanne d’Arc blijvend aan de vergetelheid ontrukt.

Deze blog is geschreven door René Grémaux, antropoloog en medeauteur van de nieuw verschenen biografie van Jenny Merkus. Op 17 november 2014 presenteren René Grémaux en Wim van den Bosch hun biografie ‘Mystica met kromzwaard. Het opzienbarende leven van Jenny Merkus (1839-1897)’ in de bibliotheek van Atria.

• Archief Collectie Jeanne Merkus