Voor de tentoonstelling De straat op! is een Vrouwenkiesrecht-wandeling door Amsterdam samengesteld.

Locatie: Amsterdam, Nederland
Startpunt: OBA Oosterdok (Oosterdokskade 143) of Atria (Vijzelstraat 20)
Duur: 2,5 uur
Vrouwenkiesrecht Wandeling op Google Maps

Literatuurlijst Vrouwenkiesrecht Wandeling

English: Women’s suffrage walk

Inleiding

In Amsterdam zijn op straat veel plekken te vinden die belangrijk waren in de strijd voor het vrouwenkiesrecht. Beleef het feministische activisme van ruim een eeuw geleden mee door een wandeling te maken langs deze locaties: de geschiedenis komt daar dichterbij. De stad is het toneel, de straten en pleinen zijn het archief, de gebouwen de stille getuigen.
De stad van nu is het decor van het verhaal van de kiesrechtstrijdsters, hun organisaties en hun activiteiten. Je loopt een stuk van de route van de ‘groote betooging’ van 1916 en komt langs verschillende panden die een rol speelden in het leven van de strijdsters. Zoals het geboortehuis van Wilhelmina Drucker of het kantoor van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK). Vergelijk de historische foto’s met het stadsbeeld van nu en herken de plekken waar de strijd is gevoerd.
De kiesrechtstrijd kostte meer dan 25 jaar, de wandeling zal ongeveer 2,5 uur duren.

Start wandeling

Begin bij de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA), waar je de tijdelijke tentoonstelling ‘De straat op! 100 jaar vrouwenkiesrecht en activisme’ kunt bezoeken. Laat je met een virtualrealitybeleving meenemen naar de demonstratie van 1916 en wandel dan door de echte stad naar Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Of ga van start bij Atria, in de Vijzelstraat nr. 20.

Twee eeuwfeesten

Startpunt: OBA Oosterdok, Amsterdam
Adres: Oosterdokskade 143
Jaar/datum: 1919-2019

Voordat er openbare bibliotheken waren bestonden er particuliere bibliotheken, zoals dit Leesmuseum voor vrouwen aan de Herengracht 450 in 1910. (Collectie IAV, Atria)

De eerste Amsterdamse Openbare Leeszaal en Bibliotheek opende in februari 1919. In september van datzelfde jaar was het vrouwenkiesrecht na meer dan 25 jaar strijd een feit. Zo kunnen we in 2019 de verjaardagen vieren van twee honderdjarigen!
Atria en OBA sloegen de handen ineen voor een bijzondere viering met een expositie waarin de actuele betekenis van 100 jaar vrouwenkiesrecht centraal staat. Wat betekenen de jaren van strijd voor de democratie en het activisme van nu? Een tentoonstelling met Amsterdamse activisten van nu blikken terug op het werk voor emancipatie van de activisten van toen en ze geven inzicht in wat hen vandaag de dag de barricade op krijgt. Er is nog steeds onrecht waarvoor we in de toekomst de straat op moeten.
IHLIA LGBT Heritage, het internationaal archief en documentatiecentrum op het gebied van de lhbti-gemeenschap (lesbisch, homo, biseksueel, transgender en intersekse) is ook gehuisvest in OBA Oosterdok. De collectie van IHLIA gaat nog geen eeuw terug, maar de liefde tussen mensen van hetzelfde geslacht is natuurlijk van alle tijden. In de vrouwenkiesrechtbeweging waren ongehuwde, samenwonende en gehuwde vrouwen actief, ook al werd de lesbische leefstijl zelden als zodanig benoemd. Vrouwenparen zoals Sophie Wichers en Henriette Verweij Mejan wijdden hun leven aan het vrouwenkiesrecht. Zo regelden Wichers en Mejan vanaf 1913 op de begane grond van hun huis aan de Wouwermanstraat 37 (in de Concertgebouwbuurt) ruimte voor het hoofdkantoor van de VvVK.

‘We moeten de straat op’

Locatie omschrijving: Centraal Station, Amsterdam
Adres: Stationsplein, bij de koninklijke wachtkamer
Jaar/datum: 1912

Uitvaart van Theodore Haver op 4 november 1912. Zij was een van de initiatiefneemsters van de VvVK. In het midden op de achtergrond zie je het Noord-Hollands Koffiehuis (op 29 april 1912 geopend; nu Loetje Centraal). Rechts zie je de koninklijke wachtkamer. (Collectie IAV, Atria)

Extra nummer van Evolutie ter nagedachtenis van Theodore Haver. (Collectie IAV, Atria)

Het in 1889 geopende Centraal Station (CS) heeft talloze feministen die naar Amsterdam kwamen verwelkomd. Andersom was het station uiteraard ook een vertrekpunt. Kijk naar binnen in de koninklijke wachtkamer (oostvleugel, centrumzijde) voor een historische sfeer met het opschrift ‘vaarwel’. De eerste massale kiesrechtdemonstratie kwam op het CS aan, bijzonder genoeg bij het ‘vaarwel’ voor VvVK-bestuurslid Theodore Haver op 4 november 1912. Tijdens haar ziekbed in het Burgerziekenhuis had ze zelf haar ‘uitvaart’ mee voorbereid. Het moest een tocht worden door en voor de vrouwenbeweging. De baar was bedekt met geel en wit, de kleuren van de VvVK. Een deelnemer aan een latere optocht dacht ‘met weemoed aan Mevr. Haver (…) en hoorde haar weer te Dordrecht zeggen: “we moeten de straat op”’. Andere bestuursleden waren daar toen nog huiverig voor.
Net als VvVK-bestuursleden Elise Haighton en Annette Versluys-Poelman wilde Haver gecremeerd worden, maar dat was destijds in Nederland nog verboden. Toen de VvVK-presidente Versluys-Poelman in 1914 overleed werd ook haar baar met kiesrechtvlaggen bedekt en begeleidde een stoet haar naar de trein die haar naar een Duits crematorium zou brengen.

Loop aan de westzijde van het station door de Cuyperspassage, de fiets- en voetgangerstunnel met keramische tegels (ontwerp Irma Boom). Steek over om langs het water aan je rechterkant tot steiger 16 te lopen, voor het goede uitzicht.

Volkspetitionnement

Grondwetsvoorstel-Heemskerk
Locatie omschrijving: De Ruijterkade, voorheen vishal bij steiger 18
Adres: De Ruijterkade, tegenover nr. 5 (Kamer van Koophandel), steiger 16
Jaar/datum: 15 februari 1914
Vanaf de vishal (gesloopt in de jaren zestig) bij steiger 18 startte de actie voor het ‘Volkspetitionnement voor Grondwettelijke Gelijkstelling van man en vrouw ten opzichte van het Kiesrecht’. Op 15 februari 1914 ging een grote optocht naar het Paleis voor Volksvlijt (op het Frederiksplein, het gebouw werd in 1929 door brand verwoest). Henriette Verweij Mejan leidde de straatpropaganda. In 1911 had de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) al een volkspetitionnement georganiseerd, gericht op algemeen kiesrecht (waarmee men kiesrecht voor alle mannen bedoelde). Het grondwetsvoorstel-Heemskerk uit 1913 was voor vrouwen ‘een slag in ’t gezicht’, omdat dit alleen uitbreiding van het mannenkiesrecht inhield. De VvVK móést van zich laten horen. Een spotdichtje dat destijds de ronde deed luidde:

De tweede kamer is de tolk
van heel het Nederlandsche volk
Te weten: op de vrouwen na…
Dat is mannelijke logica

VLNR: Betoging van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht op 15 februari 1914 bij De Ruijterkade. VvVK-afdeling Schagen met spandoek (Persbureau M.S. Vaz Dias) Aankondiging van de VvVK voor de landelijke bijeenkomst in het Paleis van Volksvlijt. (Collectie Atria)

Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog begin augustus 1914 konden pas op 22 september 1915 de 168.000 handtekeningen voor de wetswijziging tot gelijkstelling aan premier Cort van der Linden worden overhandigd.

Feministe en pacifiste

Locatie omschrijving: Geboortehuis
Wilhelmina Drucker
Adres: Kattengat 4-6
Jaar/datum: 1847-1925

Deelnemers aan het congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in juni 1908 in Amsterdam. Wilhelmina Drucker staat links boven. (Collectie IAV, Atria/Nico Schuitvlot)

Studioportret van Aletta Jacobs met een handgeschreven bericht van Jacobs op achterkant: ‘Fighting for what is right, makes life worth living. Aletta H. Jacobs’. (Collectie IAV, Atria)

In een van de woningen van dit gerestaureerde pand werd op 30 september 1847 Wilhelmina Elisabeth Lensing geboren, beter bekend als de zeer invloedrijke feministe Wilhelmina Drucker. Haar moeder Constantia Christina Lensing was een ongehuwde naaister die al een twee jaar oudere dochter Louise had. Vader Louis Drucker was een rijke bankier en rentenier. Dankzij doortastend optreden wist Drucker haar erfdeel veilig te stellen, dat ze in dienst stelde van haar levensdoel: gelijke rechten voor vrouwen op juridisch, economisch en politiek gebied. Wilhelmina Drucker richtte met een aantal andere radicale en socialistische vrouwen in 1889 de Vrije Vrouwenvereeniging (VVV) op, een niet-partijgebonden organisatie. Uit deze vereniging kwam in 1894 de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK) voort. Van 1893 tot haar dood in 1925 gaf Drucker – lange tijd samen met haar ‘tweelingzuster in den geest’ Theodore Haver – het blad Evolutie uit, dat met scherpe en kritische pen de vrouwenbeweging in Nederland een stem gaf. Al in 1899 heette zij ‘the mother of feminism in Holland’.

Gratis spreekuur voor arbeidersvrouwen

Locatie omschrijving: Twee kamers in de ‘boven agterzaal’
Aletta Jacobs
Adres: Spuistraat 2, gebouw Werkmansbond, naast de Volksgaarkeuken van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
Jaar/datum: 1882
Twee kamers boven het huidige café Bitterzoet werden eind negentiende eeuw gepacht door de Amsterdamse Werkmansbond. Aletta Jacobs had zelf voorgesteld om daar een gratis spreekuur voor arbeidersvrouwen en kinderen te houden. Vanaf januari 1882 was zij elke dinsdag en vrijdag van 9 tot 11 in de ‘boven agterzaal’ te vinden voor een consult.
Jacobs sociale en politieke betrokkenheid was onder meer gevormd tijdens een studiereis in Londen, waar de arts Elizabeth Garrett Anderson haar inspireerde om vrouwen en kinderen uit de arbeidersklasse medische verzorging en voorlichting te bieden. In Londen kwam ze ook met kiesrechtstrijders in aanraking, die al bijna vijftien jaar voor vrouwenrechten actief waren. De strijd voor vrouwenkiesrecht was onderdeel van een bredere beweging voor studie- en beroepsmogelijkheden voor vrouwen, gelijke betaling, afschaffing van onderdrukkende huwelijkswetgeving en voor sociale rechtvaardigheid en vrede. Aletta Jacobs gebruikte haar bekendheid als eerste vrouwelijke arts en haar vele internationale contacten om met woord en daad de positie van vrouwen te verbeteren.

Tentoonstelling ‘De Vrouw 1813-1913’

Locatie omschrijving: Kantoor
Mia Boissevain en Rosa Manus
Adres: Damrak 28-30
Jaar/datum: 1913
Maar liefst 300.000 bezoekers trok de tentoonstelling ‘De Vrouw 1813-1913’ op het terrein van landgoed Meerhuizen aan de Amsteldijk. Het pand Damrak 28-30 huisvestte het kantoor van de organisatie. Aanleiding voor de tentoonstelling was het 100-jarig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden. Het idee was ontstaan tijdens een VvVK-cursus ‘Spreken in het Openbaar’ en was een initiatief van Mia Boissevain en Rosa Manus, die elkaar vanaf hun vroege jeugd kenden. Tijdens het congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in het Concertgebouw 1908 hadden ze samen op het inlichtingenbureau gewerkt. Vijf jaar later wisten ze met onvermoeibare inzet en overtuigingskracht in korte tijd een omvangrijke én succesvolle tentoonstelling te organiseren, waar ook nog eens een prachtige catalogus bij was gemaakt. Zo maakten ze het kiesrechtdoel zichtbaar voor een breed publiek. De Kiesrechtzaal was het opvallende centrum van de veel bredere expositie, die een overzicht gaf van de veranderingen van de afgelopen honderd jaar in het leven van vrouwen op het gebied van kunst, wetenschap, maatschappelijk werk, opvoeding en onderwijs.

Portret van Mia Boissevain (links), presidente en Rosa Manus, bestuurslid van de tentoonstelling ‘De Vrouw 1813-1913’ in het kantoor. (Collectie IAV, Atria)

Papieren wikkel (voor pamfletten) met de tekst ‘Gelijk kiesrecht als de man, dus NU algemeen vrouwenkiesrecht’. (Collectie IAV, Atria)

Portret van Rosa Manus door de bekende Amsterdamse fotograaf Jacob Merkelbach, 1928. (Collectie IAV, Atria)

Diner na de ‘groote betooging’

Locatie omschrijving: Krasnapolsky
Adres: Dam 9
Jaar/datum: 18 juni 1916
Henriette Verweij Mejan en Sophie Wichers zitten naast Aletta Jacobs aan het diner in Krasnapolsky. De ‘groote betooging’ van 18 juni 1916 is net achter de rug en de vermoeide organisatoren kunnen eindelijk even bijkomen. Wie is die vrouw van kleur pal achter Aletta Jacobs? Wie herkent haar? Ze heeft vast meegelopen met de mars. Wie weet of ze geboren en getogen Nederlandse was, of was ze iemand uit het internationale vrouwenkiesrechtnetwerk? Misschien was ze afkomstig uit Suriname of van de Cariben. De strijd voor het vrouwenkiesrecht, het opheffen van de uitsluiting op grond van sekse, kruiste het bevechten van andere vormen uitsluiting, zoals op grond van klasse, etniciteit en koloniale overheersing. De antikoloniale houding van sommige feministen ten spijt, was kiesrecht voor álle inwoners van de koloniën geen onderwerp voor de VvVK.
De leus die aanvankelijk voor de demonstratie werd gekozen: ‘algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen’, zorgde voor verhitte discussies en zelfs voor afsplitsing. Koos men voor een (praktisch politieke) ‘kiesrechtstrijd’ of voor de (principiële) ‘seksestrijd’, zoals een VvVK-afgevaardigde uit Zaandam dat samenvatte. Binnen de VvVK werd een praktisch compromis bereikt met de officiële leus: ”Grondwettelijke Gelijkstelling van Man en Vrouw’, ‘die op dit oogenblik Algemeen Vrouwenkiesrecht beteekent, nu de Grondwetsvoorstellen Algemeen Mannenkiesrecht inhouden’. Daarnaast konden kortere hiervan afgeleide leuzen worden meegedragen zoals op de foto te zien is: ‘Gelijk kiesrecht als de man, dus NU algemeen vrouwenkiesrecht’. Wilhelmina Drucker bleef principieel inzetten op grondwettelijk gelijkstelling. Zij richtte haar in 1916 eigen vereniging op: de Neutrale Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht.

Vrije Vrouwenvereeniging

Locatie omschrijving: Café Suisse
Oprichting
Adres: Kalverstraat 22-24
Jaar/datum: 2 oktober 1889
Na de brand van 1983 is van het oude pand waar Hotel Suisse zat niets meer te zien. In het café van Suisse kwamen in 1889 37 vrouwen bij elkaar om gelijke rechten te bevechten. Op de tweede vergadering bedachten 72 aanwezigen de naam voor hun organisatie: de Vrije Vrouwenvereeniging. Wilhelmina Drucker had het initiatief genomen, samen met zusters Grietje en Henriëtte Cohen, Theodora van Campen-Doesburg, Feitje Acronius-Duinker en Maria Mater-Vonk. Een deel van de vrouwen was afkomstig uit radicale en socialistische kringen en sommigen kenden elkaar al van de Multatuli-vereniging, de vrijdenkersvereniging De Dageraad of de Sociaal-Democratische Bond. Zij oefenden beroepen uit als dienstbode, naaister, vroedvrouw en onderwijzeres.
Volgens het oprichtingsmanifest behoorde de vrouw ‘rechtens gelijk te staan met de man’ en was een organisatie van vrouwen nodig om hiervoor te ijveren. Feminisme stond voorop, vrij van partijpolitiek. Een jaar eerder had Wilhelmina Drucker samen met onder anderen Titia van der Tuuk en Frederike van Uildriks dit doel al geformuleerd in haar blad De Vrouw, dat een kort leven beschoren was. Het blad Evolutie, dat ze in 1893 oprichtte, zou veel langer bestaan: 33 jaargangen.

Aletta Jacobs wil stemmen

Locatie omschrijving: Stadhuis (nu The Grand)
Letter en geest der wet
Adres: Oudezijds Voorburgwal 197
Jaar/datum: 22 maart 1883
Aletta Jacobs schreef geschiedenis toen ze de stad op 22 maart 1883 toestemming vroeg om te mogen stemmen. Als belastingbetalende ingezetene van Nederland voldeed ze aan de eisen om op de kieslijst geplaatst te worden. Jacobs maakte met haar actie de uitsluiting van vrouwen zichtbaar. In 1849 bracht de Arnhemsche Courant al een stuk over ‘Politieke regten der Nederlandsche vrouwen’ en in 1868 betoogde een schrijver in de Middelburgsche Courant dat ongehuwde vrouwen op kiezerslijst zouden kunnen komen. Elise Haighton bereidde het Amsterdamse publiek voor op Jacobs’ actie tijdens een lezing in Odeon. De Amsterdamse gemeenteraad wees Jacobs’ verzoek af. Volgens de burgemeester kon adressante zich wel op de letter der wet beroepen, maar de geest der wet gaf vrouwen geen kiesrecht. Jacobs klaagde bij de arrondissementsrechtbank, maar omdat ze geen kiezer was verklaarde die haar klacht niet-ontvankelijk. Toen zij die uitspraak aan de Hoge Raad voorlegde kwam op 18 mei 1883 de beslissing: met ‘Nederlander’ en ‘ingezetene’ kon alleen de man worden bedoeld, want ‘ware het anders dan zou dat uitdrukkelijk zijn vermeld’.

Conflict Evolutie/VVV en VvVK

Een eigen blad

Locatie omschrijving: Gebouw Werkende Stand
Adres: Kloveniersburgwal 87-89
Jaar/datum: 1896
In dit gebouw zetelde een Maatschappij voor de Werkende Stand, die onder andere ambachtsscholen voor werklieden oprichtte. Vanaf 1878 was de Dagteekenschool voor meisjes hier gehuisvest, die meisjes opleidde voor beroepen in de kunsten en het tekenonderwijs. VvVK-lid Betsy Kerlen was er directrice vanaf 1886.
Hier vond een emotionele vergadering plaats tussen de redactie van Evolutie, Wilhelmina Drucker en Theodore Haver, met enkele steunpilaren uit de Vrije Vrouwenvereeniging (VVV, opgericht 1889) enerzijds en het hoofdbestuur en de afdelingen Den Haag en Groningen van de VvVK anderzijds. Omdat Evolutie een steviger basis nodig had en omdat de VvVK uit de VVV voortkwam, had Drucker in 1896 voorgesteld dat het blad ook het orgaan van de VvVK zou worden. De VvVK kreeg invloed op de redactie, maar al snel struikelde het hoofdbestuur over de scherpe pen van Wilhelmina Drucker. Het gesprek daarover verliep met stemverheffing in ‘plat Amsterdams’ en met ‘schel gefluit’ van Groningen. Tot slot werd men het erover eens dat de vergadering geen besluit kon nemen. Kort daarna kreeg de VvVK een eigen Maandblaadje, later Maandblad, waarvan alle jaargangen nu online zijn te raadplegen.

Wereldbond en VvVK

Locatie omschrijving: Geboortehuis
Rosa Manus
Adres: Kloveniersburgwal 72, Brug 225
Jaar/datum: 1881
Rosa Manus’ geboortehuis is afgebroken. Door het feit dat Manus is vermoord en haar archief is geroofd door de nazi’s, en vervolgens door de Russen, is lange tijd onbekend geweest hoe belangrijk zij was. Zowel nationaal als internationaal was zij een centrale figuur in de vrouwenbeweging. De vele archiefstukken uit het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV), dat zij mee oprichtte en vijf jaar leidde, kwamen pas in 2003 terug uit Moskou. Het IAV-archief is door de nazi’s al in 1940 geroofd, en door de Russen in 1945 als oorlogsbuit meegenomen. Manus werd als internationale vredesactiviste in 1941 door de nazi’s gearresteerd en uiteindelijk naar het concentratiekamp Ravensbrück gedeporteerd. Omdat Manus joods was werd ze in maart 1942 in Bernburg vermoord. In 2017 verzochten Atria en het Joods Historisch Museum de gemeente Amsterdam om brug 225 over de Raamgracht naar haar te vernoemen, als eerbetoon aan haar persoon en werk. Tot nog toe is het verzoek tevergeefs gebleven.
Manus werd geboren op 20 augustus 1881, als oudste dochter van een welgesteld koopmansgezin dat uiteindelijk zeven kinderen zou tellen. Haar vader was tabakshandelaar en haar moeder kwam uit een diamantfamilie. Het gezin verhuisde in 1885 naar een monumentaal pand op Plantage Parklaan 15. Vanaf 1908, toen het congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht in het Concertgebouw werd gehouden, zette Manus zich met volle overgave in voor de kiesrechtstrijd.

Portret van Rosa Manus door de bekende Amsterdamse fotograaf Jacob Merkelbach, 1928. (Collectie IAV, Atria)

Kiesrecht en vrede

De gevel van Amstel 212 met banier van Vrouwenkiesrecht, het VvVK-hoofdkantoor is pal om de hoek op de Herengracht. (Collectie IAV, Atria)

Winnend ontwerp voor een logo van de VvVK (Collectie IAV, Atria)

Locatie omschrijving: Kantoor Vrouwenkiesrecht en Staatsburgeressen
Staatsburgeressen
Adres: Amstel 212 en Herengracht 627
Jaar/datum: 23 september 1919
Toen Verweij Mejan en Wichers in 1917 uit Amsterdam naar het Gooi vertrokken, verhuisde het VvVK-hoofdkantoor naar de Herengracht/hoek Amstel. De VvVK had alle veerkracht nodig om door te gaan na de frustrerende afloop van de grondwetdebatten (artikel 80) eind 1916, waardoor vrouwen nog steeds uitgesloten waren van het actief kiesrecht. Jeanne van Lanschot Hubrecht, een verpleegster die lid van het hoofdbestuur van de VvVK was, schreef in Evolutie: ‘tusschen de mannen en de vrouwen [zal …] een steeds bitter wordende strijd ontstaan, die niet zal eindigen voor allen gelijke politieke rechten hebben verkregen. Een seksestrijd door de mannen uitgelokt want zij missen de zedelijken moed rechtvaardig te zijn.’ Toen in 1919 dankzij de wet-Marchant, die volgens Henri Marchant zelf eigenlijk de wet-Jacobs had moeten heten, het kiesrecht eindelijk een feit was, veranderde de VvVK haar naam in Nederlandsche Vereeniging van Staatsburgeressen.
In dit pand was in diezelfde tijd ook het dagelijks bestuur van de Nederlandse afdeling van de Women’s International League for Peace and Freedom gevestigd. Deze organisatie werd opgericht tijdens het Internationaal Congres van Vrouwen in Den Haag, dat op initiatief van Aletta Jacobs en Rosa Manus in 1915 namens de VvVK werd georganiseerd.

Naaisters in de VvVK

Locatie omschrijving: Atelier Coöperatieve Naaistersvereniging en Allen Eén
Ondertitel: Sani en Carolina Prijes, Roosje Vos
Adres: Amstel 101
Jaar/datum: 1897
Op Amstel 101 hadden de Samenwerkende Linnennaaisters een naaiatelier, waar veel leden van de VvVK hun reformkleding bestelden en vooraf betaalden. De coöperatieve vereniging kwam voort uit de Naaistersbond Allen Eén, die hier ook vergaderde. De bond was opgericht door Roosje Vos en Sani Prijes. Zij waren allebei ook lid van de VvVK en van de SDAP. De zus van Sani, Carolina, was ook een naaister. Volgens de VvVK-ledenlijst van 1897 was zij met haar negentien jaar het jongste lid van de VvVK. Op die ledenlijst met 727 namen stonden 135 Amsterdamse leden. Sani, Carolina en Roosje waren joods, net als 19 andere vrouwen. Twee vrouwen lieten de bevolkingsadministratie weten dat ze niet tot een kerkgenootschap behoren: Aletta Jacobs en Stella Zeehandelaar. Deze laatste werd bekend als de penvriendin van Kartini, de wereldberoemde feministe en nationale heldin van Indonesië. Van de 61 Amsterdamse leden van wie het beroep bekend is, waren 28 onderwijzeres, hadden 11 vrouwen een eigen bedrijf en werkten 9 vrouwen als naaister of modiste, net als Roosje en Sani.

Vrouwendag van de SDAP

Locatie omschrijving: Demonstratie op de brug
Ondertitel: Henriette Verweij Mejan
Adres: Hoek Reguliersgracht/Lijnbaansgracht
Jaar/datum: 16 april 1916
Henriette Verweij Mejan was lid van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) en leidde ook de straatpropaganda voor de VvVK. De verhouding tussen de SDAP en de VvVK was moeizaam omdat de beweging voor algemeen kiesrecht niet voor het vrouwenkiesrecht wilde gaan, maar alleen het kiesrecht voor alle mannen wilde realiseren. De VvVK was ‘neutraal’: vrouwenkiesrecht op gelijke grond als de man, niet aan één politieke partij gebonden. Vrouwen van de SDAP pleitten binnen hun partij voor vrouwenkiesrecht, maar SDAP-partijleider Troelstra stelde de belangen van de arbeiders vóór die van vrouwen. Sommige sociaaldemocratische vrouwen vonden dat de aanduiding ‘neutraal’ vrouwen uit de arbeidersklasse uitsloot. De SDAP droeg daarmee bij aan een vijandig en onjuist beeld van rijke dames die alleen voor zichzelf opkwamen. Anno 1916 was het algemeen kiesrecht zo dichtbij dat ook de VvVK met de leus ‘wettelijke gelijkstelling van mannen en vrouwen en algemeen kiesrecht’ demonstreerde. Aan die leus was de SDAP-vrouwendag van 1916 gewijd en met die leus liep ook de SDAP op 18 juni 1916 mee in de grote demonstratie.

Oprichting VvVK

Oproep tot oprichting van een vereniging voor vrouwenkiesrecht in Evolutie, 3 mei 1893. (Collectie IAV, Atri)a

Locatie omschrijving: Gebouw de Eensgezindheid (nu The American Book Center)
Ondertitel: Doortje van Campen-Doesburg
Adres: Spui 12
Jaar/datum: 5 februari 1894
Wilhelmina Drucker is voorzitter van de vergadering die op 5 februari 1894 de VvVK opricht in De Eensgezindheid, een zalencentrum met diverse gebruikers. In het derde nummer van Evolutie (3 mei 1893) verschijnt een oproep om een vereniging speciaal aan vrouwenkiesrecht te wijden. Die oproep was ondertekend door Drucker en Haver, die vlak bij elkaar in de Pijp woonden. Als derde tekende Doortje van Campen-Doesburg, die in een huis aan de Haarlemmer Houttuinen woonde, dat nu is afgebroken. Van hen drieën werd Van Campen-Doesburg lid van het eerste bestuur van de VvVK.
Een halfjaar later benoemt een klein clubje voortrekkers een statutencommissie, die op 22 december 1893 bijeenkomt in het huis van Aletta Jacobs en Carel Victor Gerritsen in de Tesselschadestraat 15 (Vondelparkbuurt). Exclusief doel: kiesrecht voor de vrouw. Mannen kunnen buitengewoon lid worden, zonder beslissingsrecht of bestuursfuncties. Het argument hiervoor is dat vrouwen ervaring moeten opdoen. Het komt hun op het verwijt van mannenhaat te staan.

Lezing in De Dageraad

Locatie omschrijving: Odeon
Ondertitel: Elise Haighton
Adres: Singel 460
Jaar/datum: 21 december 1882

‘Hoe zullen wij verder verklaren dat de Nederlandsche belastingschuldige vrouw geen stemrecht vraagt, neen eischt?’

Het eerste vrouwelijke bestuurslid van de vrijdenkersvereniging De Dageraad, Elise Haighton, weet het op 21 december 1882 aan de passiviteit van de Nederlandse vrouwen. In het ‘luidruchtige’ publiek bij haar lezing ‘De vrouw in Nederland’ bevonden zich waarschijnlijk ook andere feministische vrijdenkers als Aletta Jacobs, Titia van der Tuuk en mede-Dageraadsbestuurslid Carel Victor Gerritsen. Haighton hintte in Odeon op de actie die Jacobs in 1883 voltooide: het éísen van het stemrecht (zie bij Stadhuis).
Elise Haighton werd in 1894 lid van het eerste bestuur van de VvVK. Van 1885 tot 1892 woonde ze in Suriname, waar ze een van de oprichters was van de ulo, de latere Hendrikschool, voor jongens én meisjes. Ze gaf er ook les. Terug in Nederland stond ze in 1899 aan de wieg van de Vereniging ‘Oost en West’ en zette ze zich in voor kinderen die voor onderwijs naar Nederland kwamen. Ook was ze bestuurslid van Thûgater, de onderwijzeressenvereniging, met kantoor op Keizersgracht 165.

De ‘groote betooging’

Locatie omschrijving: Rokin, naast het standbeeld van Wilhelmina
koningin Wilhelmina
Adres: Rokin 112, ter hoogte van Arti et Amicitiae
Jaar/datum: 18 juni 1916

Demonstranten op het Rokin in Amsterdam tijdens de demonstratie op 18 juni 1916 (Collectie IAV, Atria)

Gezien vanaf het ruiterstandbeeld van koningin Wilhelmina (1880-1962) richting de Munttoren, zijn de ramen en gevels die uitkeken op de grote kiesrechtdemonstratie 18 juni 1916 goed herkenbaar. Het beeld van Theresia van der Pant is hier op initiatief van het Contactorgaan van Vrouwenorganisaties Amsterdam in 1972 geplaatst.
Het beeld van een ruiter sluit naadloos aan bij de manier waarop vorm was gegeven aan de ‘Groote Betooging’, waarvan de (kortere, afgeleide) leus ‘algemeen vrouwenkiesrecht in de grondwet’ luidde. De stoet werd geleid door twee vrouwen en een man te paard. Zij hielden een schild omhoog met de tekst ‘Vrouwenkiesrecht’. Op een wit paard zat ‘De Nederlandse maagd’ die ‘Nederland hoopvol de Grondwetswijziging tegemoetziende’ verbeeldde, omringd door twaalf meisjes in het groen gekleed die elk een provincie en Nederlands-Indië vertegenwoordigden. Daarachter liepen groepen met borden en vaandels met opschriften, en vrouwen in klederdracht uit alle provinciën. In totaal namen 18.000 vrouwen en mannen deel aan de demonstratie.
Kiesrechtstrijdsters gebruikten alle mogelijke middelen om voor de zaak te pleiten en richtten zich ook tot het staatshoofd. Ze zonden verzoekschriften aan koningin Wilhelmina om in de grondwetsherziening ook vrouwenkiesrecht vast te leggen en gingen bij haar op audiëntie.

De openingsstoet van de ‘De groote betooging’ van de VvVK op 18 juni 1916: de feministische familie Broese van Groenou en de Nederlandse Maagd (onbekend) te paard. De demonstratie begint bij het tegenwoordige Museumplein, toen IJsclubterrein geheten. (Collectie IAV, Atria/Vereenigde Fotobureaux)

Rosa Manus, Johanna Naber en Willemijn Posthumus-van der Goot

Locatie omschrijving: Atria
Collectie IAV
Adres: Vijzelstraat 20
Jaar/datum: 1935-heden
Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, verzamelt, beheert en deelt het erfgoed van vrouwen. Als nationaal kennisinstituut zet Atria zich op basis van onderzoek en feiten in voor gelijke behandeling van vrouwen en mannen in al hun diversiteit.
In 1935 richtten Rosa Manus, Johanna Naber en Willemijn Posthumus-van der Goot het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV) op. Zij deden dit om het erfgoed van vrouwen te verzamelen en te bewaren, en wetenschappelijk onderzoek over de positie van vrouwen te stimuleren.
De collectie draagt de naam Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV) en is een van de oudste collecties over vrouwen en gender wereldwijd. De Collectie IAV bestaat anno 2019 uit ruim 1.553 meter archieven en egodocumenten, meer dan 100.000 publicaties, 44.600 foto’s, affiches, films en audio items, 1.900 objecten en 394 oral-history-interviews. Atria beschikt over unieke archieven over de totstandkoming van het vrouwenkiesrecht in Nederland. Sinds oktober 2017 is het archief van Aletta Jacobs erkend als UNESCO-erfgoed en opgenomen in UNESCO Memory of the World.
Wees welkom in de bibliotheek en het archief en ga hier bijvoorbeeld op zoek naar meer informatie over de personen en onderwerpen die je tijdens de stadswandeling bent tegengekomen. Laat je inspireren voor en door nieuw onderzoek.

De schrijfmachine van Johanna Naber. Naber tikte op deze machine vele artikelen, boeken, convocaties, brochures, schotschriften en protesten. (Collectie IAV, Atria)

De voorzittershamer die Rosa Manus gebruikte voor het hoofdbestuur van de Nederlandsche Vereeniging voor Staatsburgeressen (voorheen VvVK). (Collectie IAV, Atria)

Vrouwenkiesrecht Wandeling op Google Maps

Literatuurlijst Vrouwenkiesrecht Wandeling – Amsterdam